هنر سیاسی چیست؟
هنر سیاسی نوعی پیچیده و چند بعدی است. در این نوع بیان هنری، سیاست و هنر درهم‌تنیده و بیانی نو را می‌سازند. از اهداف این بیان هنری می‌توان به انتقال مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، ایجاد تغییرات در وضع موجود، به چالش کشیدن اندیشه‌های منسوخ در یک جامعه و تبلیغ یک ایدئولوژی خاص اشاره کرد.
در این متن قصد داریم به اختصار ابعاد مختلف این نوع از بیان هنری را بررسی کنیم. با توجه به پیچیدگی‌های این مفهوم در تاریخ هنر، برای درک بهتر موضوع نیازمندیم ابتدا به بررسی ریشه‌های تاریخی و بسترهای تاثیرگذار در شکل‌گیری این بیان هنری بپردازیم.
از ابتدای شکل‌گیری تمدن‌های بزرگ و تکامل بشری ردّ پای سیاست را در هنر می‌توان شناسایی کرد. از نقاشی‌های درون غارها و بناهای عظیم تا تحولات دوران مدرن، همگی گواهی بر این ادعا هستند که همواره هنر به عنوان ابزاری قدرتمند برای انتقال پیام‌های سیاسی و شکل‌دهی به هویت جمعی جوامع مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در ادامه به بررسی اجمالی سیر تحول تاریخی این نوع از بیان هنری می‌پردازیم.
تاریخچه‌ی هنر سیاسی
- دوران پیش از تاریخ و آثاری که در دل غارها شکل گرفتند
- هنر ابزاری برای نمایش اقتدار سیاسی در دوران باستان
- رنسانس؛ آغازی برای هنر سیاسی مدرن
- جنبش‌های انقلابی و ظهور موجی از بیانی نو در هنر سیاسی
دوران پیش از تاریخ و آثاری که در دل غارها شکل گرفتند
شاید بتوان برای ردیابی پیشینۀ این بیان هنری به دوران ماقبل تاریخ رفت. دورانی که انسان‌های اولیه، دیوارهای غارها را با نقوشی از کنده‌کاری و نقاشی مزین می‌کردند. این اشکال ابتداییِ بیان هنری اهداف متعددی از جمله تشریفاتِ شکار، داستان‌سرایی و بزرگداشت رهبران را دنبال می‌کرد.
یکی از نمادین‌ترین نمونه‌های هنر سیاسی ماقبل تاریخ، در نقاشی‌های غار لاسکو در فرانسه یافت می‌شود. این آثار هنریِ دوران پیش از باستان با قدمت بیش از ۱۷هزار سال، حیوانات و صحنه‌های شکار را به تصویر می‌کشند، اما گمان می‌رود که دارای اهمیت معنوی یا سیاسی نیز بوده‌اند. این تصاویر ممکن است به جهت موفقیت انسان نخستین در شکار، جنبه‌ای حیاتی برای او داشته است.
گمانه‌زنی‌های بسیاری در رابطه با علت ایجاد این تصاویر وجود دارد؛ اما قدرت‌طلبی و حفظ بقا، که از جنبه‌های بااهمیت امر سیاسی است، می‌تواند یکی از دلایل مهم بهره‌گیری انسان از این تصاویر در دنیای غیرمتمدن، باشد.
بخشی از دیوارنگاره غار لاسکو
هنر، ابزاری برای نمایش اقتدار سیاسی در دوران باستان
با ظهور تمدن‌های باستانی، سیاست به عنوان مضمون محوری در آثار هنری و بناهای آن دوران مورد استفاده قرار گرفت. برای مثال، در مصر باستان، معماری و ساخت بناهای عظیم یادبود، عناصری بودند برای اثبات اقتدار فراعنه و انتقال مفاهیم مذهبی، باورها و نمایشی از آیین ها و رسوم مردم آن دوران.
بناکردن اهرام بزرگ، مجسمه‌های عظیم چون ابولهول در جیزه، دیوارنگاره‌ها و کنده‌کاری‌ها در معابد، همگی عناصری هستند برای نمایش قدرت الهی فرعون. همچنین می‌توان حضور این آثار را دلیلی برای اثبات ادعای وجه سیاسی آنها دانست.
مجسمه ابولهول، مصر باستان
امپراطوری روم هم از دیگر نمونه‌های تمدن‌های باستانی در استفاده از محتوای سیاسی جهت نمایش اقتدار و بزرگداشت پیروزی‌ها و فتوحات پادشاهان است. پادشاهان این امپراطوری از هنر به عنوان ابزاری برای قدرت‌نمایی و تبلیغات سیاسی بهره گرفتند. ساخت بناهای پُرطمطراق و مجسمه‌های عظیم متأثر از هنر یونان باستان، دلیلی بر این مدعاست. محراب مرمری «Ara Pacis Augustae»، سازه‌ای که به عنوان پاسداشت پیروزی آگستوس در نبردهای اسپانیا و گال، ساخته شده است. این سازه یکی از نمونه‌های استفاده از هنر به عنوان ابزاری در جهت تبلیغات سیاسی است. نمایش شکوه و جلال پادشاهان ضمانتی بود برای تثبیت قدرت آنان در اذهانِ ملل دیگر.
Ara Pacis Augustae
رنسانس؛ آغازی برای هنر سیاسی مدرن
دوران نوزایی، دوران گذر از قرون وسطی و پیش‌درآمد شروع دوران جدید است. این دوران آغازی شد برای احیای هنر کلاسیک غرب که در غبار سده‌های میانه مدفون شده بود. حال علاوه‌بر تغییرات بنیادین در هنر و فرهنگ، محتوای سیاسی در آثار این دوران هم دستخوش تحول گردید.
پیشرفت‌های چشم‌گیر هنرمندان در زمینۀ فن و مهارت، دنیا هنر را دگرگون کردد. مضامین مذهبی و سیاسی نیز با ابعادی متفاوت در آثار هنریِ این دوران نمود یافت. هنرمندانی چون لئوناردو داوینچی، میکلانژ و رافائل با خلق آثار نقاشی و مجسمه، علاوه بر به رخ کشیدن مهارتهای خود، ناقل شکلی تازه از پیام‌های سیاسی و مذهبی بودند.
«شام آخر» اثر به‌یادماندنی داوینچی، نمونه‌ای تاریخی در ترکیب مضامین سیاسی و مذهبی است. این دیوارنگارۀ معروف که لحظات پایانی عمر مسیح را به تصویر کشیده است، در سالن غذاخوری صومعۀ «سانتا ماریا دله گرتزیه» واقع در میلان، قرار دارد. این اثر خلاقانه نه تنها تصویرگر بخشی از کتاب یوحناست، بلکه انعکاسی از مسائل سیاسی و مذهبی دوران خود نیز است. داوینچی در این اثر در قالب یک مضمون مذهبی، می‌کوشد میلان را به عنوان یک دولت شهر قدرتمند معرفی کند.
لئوناردو داوینچی، شام آخر، ۱۴۹۵-۱۴۹۸م
ساخت «آرامگاه پاپ ژولیوس دوم» که توسط این پاپ به میکلانژ سفارش داده شده بود، نمونه‌ای دیگر از انتقال پیام سیاسی در قالبی مذهبی است. میکلانژ در این اثر تلاش میکند اقتدار «پاپ» را هم به عنوان رهبر کاتولیک و هم به عنوان یکی از ارکان تاثیرگذار در سیاست، به نمایش گذارد.
نمای بیرونی کلیسای «سن پیترو وین کولی رم»، قرن ۱۶-۱۷ م.
جنبش‌های انقلابی و و ظهور موجی از بیانی نو در هنر سیاسی
در اواخر قرن ۱۸ و اوایل قرن ۱۹ جهان شاهد تحولاتی بنیادین در نظام‌های سیاسی بود. در طول سده ۱۸ میلادی، رشد روشنگری در انقلاب‌های امریکا، فرانسه و هائیتی، با سرعتی بیش از گذاشته ادامه یافت.
امپراطوری‌های چین، هند و عثمانی روبه زوال رفت. سلسله صفویه در ایران سقوط کرد. روسیه پس از شکست امپراطوری سوئد در جنگ بزرگ شمالی، به قدرت مطلق منطقه بالتیک تبدیل شد. همچنین سده ۱۸ پایانی بود بر قدرت نظام نیمه دموکراتیک کشور مشترک‌المنافع لهستان-لیتوانی. این کشور در مقابل قدرت رژیم‌های سلطنتی همسایه، همچون روسیه و اتریش نتوانست مقاومت کند. در نهایت این کشورها سرزمین‌های این اتحادیه را میان خود تقسیم کردند. این امر سبب شد تا آینده سیاسی اروپای مرکزی دستخوش تغییراتی بنیادین گردد.
امپراطوری انگلستان با شکست فرانسه در امریکا، توانست بر بخش‌های عمدۀ هندوستان تسلط یابد و به ابرقدرتی جهانی تبدیل گردد. البته انگلیسی‌ها در طی انقلاب امریکا، بخش‌های زیادی از مستعمرات خود در شمال این منطقه را از دست دادند.
در طی همین تحولات ما شاهد شکل‌گیری موجی از هنر سیاسی بودیم که ریشه در جنبش‌های انقلابی داشت. انقلاب امریکا را می‌توان آغازی بر بیانی نو در هنر با مضامین سیاسی دانست. از آن جمله می‌توان به تابلوی «اعلان استقلال» اثر جان ترامبول و نیز «عبور ژنرال واشینگتن از رود دلاویر» اثر امانوئل لوتز اشاره کرد.
جان ترامبول، اعلان استقلال، رنگ‌وروغن روی بوم، سده ۱۹ م. | تصویر چپ: امانوئل لوتز، عبور ژنرال واشینگتن از رود دلاویر رنگ‌وروغن روی بوم، سده ۱۹ م.
ظهور انقلاب فرانسه، موجی تازه از دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی در سراسر اقیانوس اطلس شکل گرفت. انقلابی که در تاریخ سیاسی جهان به عنوان یکی از انقلاب‌های مادر شهرت دارد. گمانه‌زنی‌های زیادی در رابطه با آغاز این انقلاب وجود دارد. برخی آن را نتیجۀ یورش زندانیان باستیل به این پاریس می‌دانند؛ و برخی دیگر بر این باورند که تاریخ ماه می ۱۷۸۹ شروع این انقلاب کبیر است.
اما آنچه از منظر تاریخ هنر اهمیت دارد، تأثیرات متقابل سیاست و هنر بر یکدیگر در آن دورانِ جریان‌سازِ سیاسی است. تأثیراتی که نام هنرمندانی چون اوژن دلاکروا و ژاک لویی داوید را در خاطرۀ علاقه‌مندان به هنر، با تحولات آن دوران گره زده است. دورانی که تاریخ هنر شاهد تولد نوعی تازه از بیان هنری با مضامین سیاسی و اجتماعی بود. تجلی این مضامین در آثار هنرمندانِ صاحب‌سبک، نقش بسزایی در برانگیختن شور و احساسات انقلابی و تسریع روند آن داشت. از جمله آثار ماندگار آن دوران می‌توان به تابلوی «آزادی مردم را رهبری میکند» اثر اوژن دلاکروا و «سوگند زمین تنیس» اثر ژاک لویی داوید اشاره کرد.
تصویر راست: اوژن دلاکروا، آزادی مردم را رهبری میکند، سده ۱۸ م. | تصویر چپ: ژاک لویی داوید، پیمان در زمین تنیس، سده ۱۸ م.
فرم و لیست دیدگاه
۳۵ دیدگاه
هنر سیاسی در ایران، همواره نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ این کشور داشته است. از دوران باستان تا به امروز، هنرمندان ایرانی با استفاده از هنر خود، پیام‌های سیاسی و اجتماعی خود را به جامعه انتقال داده‌اند. این پیام‌ها ممکن است شامل انتقادات به نظام سیاسی، تجربیات تاریخی، حقوق بشر، مسائل زنان، زیست محیطی و موضوعات دیگر باشد