آواز ناکوک، نقدی بر نمایشگاه نیوشـا توکلیـان در گالری آب انبار

با چنین نگاهی به نظر می‌رسد، نمایشگاه «می‌دانم چـرا شورشی آواز سـر می‌دهـد» نخـواسته یا نتوانسته این خط سیر کار توکلیان را به روشنی به نمایش بگذارد و در نتیجه با درآمیختن آن‌ها، آش درهم‌جوشی از لحـاظ سبکی در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. عکس‌های خبری صرف، در کنار گزارش‌های تصویری مختلف سفارشی یا غیرسفارشی از اقصی نقاط جهان با تک‌تصاویر شبه‌صحنه‌آرایی‌شده‌ و حـتی تک‌عکـس‌های بازیافته‌ی آلبوم‌های خانوادگی در ایران، در کنار هم جمع شده که نه‌تنها روایت خطی را کاملاً از بین می‌برد، بلکه بیننده را در هجوم خیل تصاویر متعدد، سردرگـم رهـا می‌کند. بازتاب چـنین رویکردی را به خوبی می‌توان در شیوه‌ی ارائه‌ی آثار هم دید. به نظر می‌رسد کیوریتور هر امکان متصور برای نمایش عکس‌ را در این نمایشگاه آزموده و به نمایش گـذاشته است. قاب‌های بزرگ و متوسط و کوچک، قاب‌های به دیوار تکیه‌داده، قـاب‌های بالاتر از ارتفـاع چـشم، قاب‌هایی بر سطح زمین، قاب‌های معلق در فضا، عکس درون قاب، عکس بدون قاب، عکس دولته، عکس زیر شیشه، عکس روی قفسه، ارائه‌اینفوگرافیک، سِری، پشت‌سرهم، زیگزاگی یا درهم، پخش عکس از ویدئوپروجکشن، استفاده از لایت‌باکس و حتی صدای توکلیان از عکسی که گرفته نشده است: سرسامی از نمایش کـه بی‌شک در نوع خود منحصر به فرد است و حتی می‌توان به عنوان ویترینی از امکان‌های مختلف نمایشِ عکس به هنرجویان عکاسی پیشنهاد داد! حاصل چنین تنوعی به نظر دستـاوردی ندارد جز مقهورکردن بیننده در سیل بی‌امان نمایش. همین‌جا باید معترض بود به ارائـه‌ی توضیح عکس‌هـا تنها به زبان انگـلیسی، رونـدی که متأسفـانه بیشتر گـالری‌ها در پی گرفتـه‌اند و یادشان می‌رود یا برایشان مهم نیست که گاه مخـاطبِ ایرانیِ ناآشنـا یا غیرمسلط به زبـان انگلیسی هم قرار است از نمایشگاه بازدید کند. (اینکه این روند خود بخشی از همین فرایند مقهورسازی است یا اینکه مخاطب ایرانی اصولاً آنقدر مهم نیست که بخواهیم زحمت ترجمه و فارسی نوشتن متن‌هـا را به خـود بدهیم، بحثی است که فرصتی دیگر می‌طلبد. البته خوشبختانه کاتالوگ ارائه شده در ابتدای این نمایشگاه غیر از انگلیسی به زبان فارسی هم ارائه شده بود.)با چنین روندی، آثار قابل اعتنای توکلیان، که پیش‌تر مشابهِ آن در نمایشگاه‌هایی با موضوع مشخـص و ارائـه‌ی منسجـم‌تر توانستـه بود مخاطبان جدی آثارش را درگیر کرده و نظر منتقدان را به خود جلب کند، در این نمایشگـاه نه‌تنها جلب نظر نمی‌کند بلکه در بازاری مکاره گم شده و به چشم نمی‌آید. روایت تأثیرگذار و توضیح منقلب‌کننده‌ی توکلیان درباره‌ی عکسی که هرگز نگرفت (و پیش‌تر از این در قالب متنی ارائه شده بود)؛ در این نمایشگاه به نسخه‌ای شنیداری تبدیل شده که نه‌تنها دیگر آن تأثیر و بار عاطفی لازم را ندارد، بلکه بدل به موسیقی پس‌زمینه‌ای در همهمه‌ و شلوغی نمایشگاه شده است. نقشه‌ی اینفوگـرافیکی که قرار اسـت بازگوکننده‌ی وسعت جنگ یا کار توکلیان باشد، در نهایت اثری تزئینی شده با اشتباهات فاحش در ثبت مکان‌ها. نوع ارائه‌ی تصاویر با ارتفاع کم در گالری دوم که گـویا قرار بود یا شاید بهتر بود که صمیمت و خودمانی‌بودن تماشای آلبوم عکس را تداعی کند، چالشی شده برای بیننده در خم‌شدن یا نشدن و کلنجاررفتن با چگونه دیدن تصویر. روایت خطـی مورد نظر در متن کاتالوگ نمایشگاه، شکسته شده که هیچ، کاملاً متلاشی شده است و در آخر تکه‌پاره‌هایی از آن در گالری چهارم گردآوری شده و این‌جا و آن‌جا بر دیوار به چشم می‌خورد. هشدارِ به حق سوزان سانتاگ که اتفاقاً در کاتالوگ نمایشگاه هم بر آن تأکید شده (خطر پیش‌پاافتاده‌شدن تصـاویرِ فاجعه و تقلیل واکنش مخاطب به یک دلسوزی ساده) نه‌تنها جدی گرفته نشده بلکه در حادترین شکل ممکن به دام زیبا‌شناختی‌کردن تصاویر فاجعه افتاده که سانتاگ به‌شدت منتقدش بود؛ تقلیل نقش کیوریتور به مسئول صحنه‌آرایی و رقص نور و تبدیل نمایشگاه به یک عکس‌پارتی. شاید تنها توجیهـی که بتـواند «می‎دانم چرا شورشی آواز سر می‌دهد» را از این وضعیت نجات دهد، عنوان و ادعـایی ساده‌تر چـون «مروری در بزرگداشت بیست‌ سـال عکاسی توکلیان» باشد. بزرگداشت و مروری که برای هنرمند جوان و مستعدی چون توکلیان که تازه دوران گذار را طی کـرده و به پختگی و بلوغ در عکـاسی‌اش نزدیک شـده است، چـندان موضوعیتی ندارد، آن‌چنان که برای هنرمندانی چون گلستان، جلالی یا بهمن محصص (که مورد آخر به نمایشگاه‌گردانی خود ولی محلوجی برگزار شد و تجربه‌ای کـاملاً موفـق بود) با این اوصاف توکلیان اگرچه شورشی است و به خوبی توانسته آواز سر دهد، اما متأسفانه به نظر می‌رسد آوازش در این نمایشگاه، بدل به ملغمه‌ای شده ناکوک و همهمه‌ای نه چندان گوش نواز.