عکاسی مستند / Documentary Photography

اگرچه مورخان و منتقدان بارها توجه‌مان را به دشواری تعریف عکاسی مستند جلب کرده‌اند و گفته‌اند که نمی‌توان سبک یا اسلوبی یگانه یا مجموعه‌ی واحدی از تکنیک‌ها را به این نوع از عکاسی نسبت داد. بااین‌حال می‌توان ویژگی‌های خاصی را که به آن‌ها وحدت می‌بخشد شناسایی کرد که شاید یکی از بارزترینِ آن‌ها مبتنی بر این ادعا باشد که «عکاسی مستند در تمامی اشکال آن مستلزم ثبت عینی و بی‌واسطه‌ی امور واقع است.» در این رویکرد از عکاسی، عکس‌ها در چارچوب نوعی قاعده‌مندی علمی ‌بدون هرگونه مداخله‌ی هنری صورت می‌گرفت تا به‌جای ایجاد جاذبه‌های زیبایی‌شناختی، ایده‌ی اصلی به‌شکلی مستند و واقعی ارائه شود. این عکاسان منحصراً روی شیوه‌هایی کار می‌کردند که مستقیماً با ماهیت خاص عکاسی در ارتباط بود.
در ادامه «پیروان گرایش موسوم به پیکتوریالیسمِ «موج دوم» که آلفرد استیگلیتس یکی از پیشروان آن بود متوجه شده بودند که تعریف هنر تغییر کرده است. «در سال ۱۹۱۶ استیگلیتس به این نتیجه رسید که عکاسی و نقاشی، پیش از آنکه فعالیت‌های مشابهی داشته باشند، نقطه‌ی مقابل یکدیگرند. به‌قول گرینو، او به این باور رسید که کارکرد عکاسی این نیست که لذتی زیباشناختی ببخشد، بلکه این است که حقایقی بصری درباره‌ی جهان به دست دهد.» بنابراین تکنیک‌های پرتکلف و هنری‌مآبانه‌ی چاپ را کنار گذاشتند و موضوعات ادبی اساطیری را وانهادند و درعوض، توجه خود را بیشتر و بیشتر به زندگی مدرن و شهرهای بزرگ معطوف کردند.
همان‌طور که اشاره شد؛ عکاسی مستند مدام با گذر زمان و نگاه ما تغییر کرده و هویت معیّن خود را شاید بتوان گفت از دست داده ‌است. اما چند چیز در این نوع از عکاسی روشن است؛ خواست عکاس، جلب نگاه و آگاهی‌بخشی به بیننده.  گاه عکاس آرزوی رفع معضلات و تغییر شرایط اجتماعی را دارد و این ممکن نیست مگر با مشارکت مای بیننده.
نیتِ عکاس بیرون راندن نگرش انفعالی و جایگزین کردن آن با فاعلی کنشگر است. در عکاسی مستند از این منظر چندان مجالی برای تفسیر باقی نمی‌ماند. تصویر واقعیت را چنان که هست پیش روی ما می‌گذارد. اگر هم جایی برای تفسیر باشد، معمولاً آن را با متن به حداقل می‌رساند. دخل و تصرف در تصویر جایی ندارد. او از جهان واقع، تصویر یا بهتر بگوییم موضوعی را انتخاب می‌کند، و با بُرش و حذف، جهانش را نشان‌مان می‌دهد.
اگر در عکاسی مستند با مجموعه‌ای از تصاویر سروکار داریم تا روایتی را ارزانی‌مان کند، در عکس خبری معمولاً تک عکسی را می‌بینیم که یا در متنی جای گرفته است و یا متنی همراهی‌اش می‌کند. عکاسی خبری تمرکزش بر لحظه است، بر اینجا و اکنون تا در کمترین زمان، خبری را به صراحت منتقل کند. در عکاسی مستند این لحظه کِش می‌آید و صبر و حوصله می‌طلبد، هم از عکاس و هم از ما. عکاسان زیادی هستند که به همین سیاق صبر پیشه کرده‌اند.
از این صبرپیشگان می‌توان به فاضل شیخ و نیوشا توکلیان اشاره کرد که در شماره‌ی ۶۴ حرفه: هنرمند به آن‌ها پرداخته ‌ایم. هر دوی آن‌ها در قالب عکاسی مستند اجتماعی می‌گنجند، هر دو نه تنها عکس و نوشته و کتاب و سخنرانی‌ها و کارگاه‌های آموزشی متعددی را برگزیده‌اند تا شاید نگاه‌مان را به تأمل و تأنی برانگیزند بلکه سعی کرده‌اند فضای میان مای نگرنده و آن‌های نگریسته را کم کنند.