معرفی مقاله:
هنرمندان سیاهقلمکار عهد ناصری، برخلاف هنرمندان وابسته به دربار، کمتر شناخته شده هستند و تذکرهنویسان نیز کمتر به احوال ایشان پرداختهاند.
میرزاحسن نیز یکی از این هنرمندان گمنام است که در این پژوهش کوشش شده ویژگیهای کار او با تأکید بر تصاویر کتاب «نصرتنامه» مورد بررسی قرار گیرد.
فن چاپ سنگی بعد از چاپ سربی به ایران آمد، مدتی در کنار چاپ سربی به کار گرفته شد و کمکم تنها شیوه چاپ در ایران گردید. دیری نگذشت که خطاطان، مطبعهداران و چایچیها با شیوه چاپ جدید آشنا شدند و با الگو قراردادن شیوه کتابآرایی نسخ خطی، نسخ چاپی فاخرتر و زیباتری به وجود آوردند. در این میان، مصوران نیز شیوه شخصی خود را یافتند و با تأکید بر آن، به رقم زدن آثار خود پرداختند. این رقمها و اسامی اکنون به پژوهشگران کمک می کند که روند کار آنها را پیگیری کنند. از جمله افرادی که کتابهای زیادی را در این دوره مصور کردهاند، میتوان به میرزاحسن اشاره کرد.
میرزاحسن را میتوان بعد از علیقلی خوئی، یکی از پرکارترین مصوران سالهای اولیه نشر کتابهای چاپ سنگی برشمرد. مانند دیگر مصوران کتابهای چاپ سنگی، اطلاعات ما از زندگی شخصی او اندک است و تنها با ردیابی تصاویر رقمدار و تطبیق آنها با هم، میتوان به شیوه کار و دوره فعالیت او پی برد. به استناد همین رقم ها او را فرزند آقاسید میرزا، نقاش پیکرنگار درباری میدانند. گرچه اولریش مازرولف، میرزاحسن را شاگرد علیقلی خوئی قلمداد میکند ولی او به عنوان پسر نقاش مطرح درباری، احتمالا شاگردی پدر را نیز کرده است.
او در طی حداقل ده سال فعالیت کاری ، بیش از پانزده کتاب با مضامین گوناگون را مصور کرده و یا در مصور کردن آنها همكاری داشته است. از آنجا که میرزا حسن حداقل چهار بار دیوان سعدی را مصور کرده است لذا به نظر میرسد این کتاب از متنهای موردعلاقه او بوده است.
گرچه شیوه کار او غالبا الگوبرداری از گذشتگان و استادان خویش است ولی شیوه شخصی او را میتوان در نحوه طراحی خشک چین و شکن لباس پیکرهها مشاهده کرد. او در طراحی لباسهای پر چین قاجاری از خطوط خشک استفاده کرده که به شیوه نقطهپرداز سایهزنی شدهاند. یکی از کتابهایی که تواناییهای این هنرمند عهد ناصری را به خوبی نشان میدهد، کتاب «نصرتنامه» است. در هیچکدام از تذکرهها و کتابهایی که به معرفی ادبیات عهد قاجار میپردازند توضیحی درباره کتاب فوق و نویسنده آن وجود ندارد. تنها در جلد ۲۴ کتاب «الذريعه» صفحه ۱۷۲، اشاره میکند که این کتاب سروده میرزاعباسعلىصفا و در سال ۱۲۷۵ به طبع رسیده است.
«نصرتنامه» یا «ظفرنامه ناصری»، منظومهای است حماسی به استقبال از شاهنامه فردوسی در بحر متقارب. اثر با ستایش پروردگار، نعت رسول اکرم(ص)، مدح حضرت علی(ع) و تمجید ناصرالدين شاه آغاز میشود و پس از یادکردن ساقی در ساقینامه، شاعر سبب نظم کتاب را بیان میکند و در جای جای کتاب نیز به خود وعده صله قابلتوجه در ازای سرودن این اشعار _و احتمالا کتابت آنها_ میدهد.
مضمون کتاب نیز جنگهای دولت ایران است، برای بازپسگیری خراسان و ماجراهای جنگ هرات، کتاب با فتح و پیروزی سپاه ایران به پایان میرسد. دو ماده تاریخ در خاتمه کتاب به چشم میخورد که یکی تاریخ جنگ هرات(۱۲۷۳ ق.) و دیگری تاریخ سروده شدن اشعار(۱۲۷۵ ق.) است. یکی از ویژگیهای این نسخه آن است که این کتاب تنها یکبار و با تصاویر میرزاحسن به شیوه چاپ سنگی به طبع رسیده است. سرلوح کتاب «نصرتنامه»، ساده و گویاست. علامت شیر و خورشید که علامت دولتی ایران بوده است، در مرکز سرلوح ترسیم شده و اطراف آن با نقوش فشرده گیاهی و گلهای چندپر بزرگ پوشیده شده است(این گلها با اندکی تغییر در فضاهای خالی تصاویر اصلی نیز تکرار شدهاند). یک نقش زنجیرهای از حاشیه صفحه راست شروع شده در صفحه ورودی کتاب را در بر میگیرد.