پشت (حاشیه) نویسی در عکس خانوادگی / ملیکا فروزان‌پور، علیرضا نبی‌پور

بخشی از متن:

وقتی در مورد نوشته‌­های همراه عکس خانوادگی صحبت می‌‌شود اولین سؤالاتی که مطرح می‌‌شود این است‌که؛ چرا عکس‌‌های خانوادگی را پشت‌نویسی یا زیرنویسی می­‌کنند؟ چه کسی و برای چه کسانی به این عکس‌­ها نوشته اضافه کرده است؟ به عبارتی تولیدکننده و مصرف‌کننده این متونِ همراه شده با عکس خانوادگی چه کسانی هستند؟

عکس خانوادگی متمایز از دیگر ژانرهای عکاسی، توسط مردم عادی و بدون اهداف حرفه‌ای در طول عمر خانواده و در درون خانواده تولید، مصرف و نگهداری می‌شود. از مهم‌ترین اهداف عکاسی خانوادگی ثبت لحظات خاطره‌انگیز و جاودانه کردن آنها است. که علاوه بر روایت‌برانگیزی ، تداعی‌گر حسی از من (خانواده) در آن زمان – مکان بودن را برای افراد خانواده دارد.

همچنین هدف غایی عکس خانوادگی نمایش و به اشتراک گذاشتن تجارب زیسته افراد است. البته از آنجایی که خانواده سعی در ارائه تصویری گزینش شده و ایده‌آل از خود در عکس‌ها دارد، در ثبت این تجارب و در نتیجه در به اشتراک‌گذاری آنها توسط خانواده نیز گزینش صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر عکاسی خانوادگی نیز ثبت تصویری خاطرات خانوادگی است. با این تفاوت که خاطرات ناخوشایند به طور مستقیم در عکس‌ها ثبت نمی‌شوند. مگر این که عکس‌ها تلنگری باشند برای خالقان آنها که خاطرات و تجاربی خارج از کادر عکس را به او یادآوری کنند.

تفاوت خاطره‌گویی آلبوم خانوادگی و دفترچه خاطرات در همین است. آلبوم خانوادگی نمایشی کلی و عمومی از خاطرات خانوادگی است. حال آن که دفترچه خاطرات، گنجینه شخصی تجارب و خاطرات افراد است. که بر خلاف عکس خانوادگی معمولاً با دیگری به اشتراک گذاشته نمی‌شود. حاشیه‌نویسی یا پشت‌نویسی عکس خانوادگی تا حدی خاطره‌گویی عکس را به خاطره‌گویی دفترچه خاطرات نزدیک می‌کند. اما به شکلی خلاصه‌تر و گزینش شده‌تر. و البته با این تفاوت که متن همراه عکس خانوادگی به همراه عکس با دیگران به اشتراک گذاشته می‌شود.

در واقع می توان گفت عکس خانوادگی مجموعه ای از پیام‌هایی است که توسط خانواده برای زمان‌های بعدتری تعریف و کدگذاری می‌شود. گاهی خانواده این پیام‌های تصویری را به دلیل نداشتن اعتماد کامل به حافظه، با پیام‌های نوشتاری (اطلاعات زیانی) همراه می‌کند. این همراهی دو ساختار اطلاعاتی (تصویری – زبانی) گاه به حفظ آن لحظه از موضوع یاری می‌رساند. و در برخی موارد آن را مخدوش می‌کند. در واقع نوشته‌های همراه عکس خانوادگی، زبان تکمیل‌کننده عکس است. و آنجایی که دیگر تصویر قادر به بیان معنا و حس و حال و تأکید بر موضوعی نیست، متن به کمک آن می‌آید. متن ناقل حسی است که گاهی عکس به تنهایی قادر به بیان و انتقال آن نیست. مانند حس شخصی صاحبان عکس نسبت به لحظه عکاسی شده و افرادی که در عکس حضور دارند.

حال با توجه به این که متون نوشتاری در ذهن و تاریخ‌نگاری از قدمت بیشتری برخوردار است، برای خالق و صاحبان عکس متن نوعی اطمینان خاطر است. اعتمادی که خانواده با وجود آگاهی از کارکرد عکس برای یاری‌رسانی به حافظه جهت بازیابی حس و مفهوم واقعیات موجود در گذشته برای ضمیمه شدن پیامی از جنس واژه قائل هستند. البته «این دو ساختار پیام، هر کدام فضای معین خاص خود را اشغال می‌کنند. که با وجود این که همسایه‌اند. اما همجنس نیستند.» (بارت، ۴۶، ۱۳۸۹)

در واقع باید نوشته‌های همراه عکس خانوادگی را بخشی از گفتمان اصلی عکس خانوادگی دانست. زیرا پیام‌های نوشتاری که با عکس‌های خانوادگی همراه می‌شوند همان ویژگی‌های عکس خانوادگی را پیدا می‌کنند. این نوشته‌ها در واقع درون خانواده و برای خانواده تولید و به عکس ها اضافه می‌شوند. در حقیقت پیامی نوشتاری به پیام تصویری برگرفته از خانواده اضافه می‌شود تا در نهایت ویژگی‌های عکس خانوادگی را قدرت بخشد.

همانطور که خانواده در عکس‌ها برش‌هایی از زندگی خانوادگی را گزینش و به تصویر در می‌آورد. در انتخاب کلمات و پیام نوشتاری که در قالب پشت‌نویسی یا زیرنویسی به عکس‌ها اضافه می‌شود نیز انتخاب و گزینش صورت می‌گیرد. در حقیقت عکس آن لحظه از توالی زندگی را در کسری از ثانیه فشرده می‌کند. و پشت نویس و زیرنویس نیز در قالب چند کلمه یا جمله حس و حال و تجارب افراد از آن لحظه یا اتفاق را به پشت عکس ضمیمه می‌کند.