معرفی مقاله:
آیا اولین عکس‌های تاریخ عکاسی در ایران ــ ناصرالدین شاه و فرزندانش و یا ناصرالدین شاه با زنانش‌ــ را می‌توان جزء اولین عکس‌های‌خانوادگی در ایران قلمداد کرد؟ و یا اینکه آنچه تنها پس از اختراع دوربین کداک و استفاده آسان آن برای بیشتر اقشار جامعه فراهم شده است را عکس‌خانوادگی نامید؟ باید عکس‌خانوادگی را تنها بازنمایی خانواده‌ای اسطوره‌ای و مرکزی دانست؟ خانواده‌ای مرکب از پدر، مادر و دو فرزند، آن‌گونه که عموماً در تبلیغات بازنمایی می‌شود. در این میان غیاب تاریخی بسیاری از خانواده‌ها و انواع شکل‌های خانواده در عکس‌ها چه می‌شود. آیا سیر عکس خانوادگی در ایران موازی سیر تاریخ عکاسی ایران است و یا در این میان شاهد گسست‌هایی هستیم؟ این مقاله درصدد است تا با واکاوی در عکس خانوادگی و چگونگی سیر آن در جامعه‌ی ایرانی پاسخی برای این سؤالات بیابد و برخی از مهم‌ترین عکاسان آن را برمی‌شمارد.
.
بخشی از مقاله:
در تعریف عکس‌خانوادگی و تمایز آن با عباراتی چون عکس شخصی، عکس خانگی و عکس سردستی یا آنی علاوه بر شباهت‌ها و قرابت‌های معنایی و بعضاً همپوشانی‌ها، باید میان آن‌ها بر اساس موضوع پژوهش تفاوت‌هایی قائل شد. پاتریشیا هالند در مقاله‌‌اش با نام نگریستن به عکس‌های خانوادگی، میان تصاویر «خصوصی» یا «شخصی» با «عکس خانوادگی» تمایز قائل می‌شود. او معتقد است که زندگی خصوصی ما دامنه‌ی گسترده‌تری از زندگی خانوادگی ما را در بر می‌گیرد. و با یکسان فرض کردن این دو واژه، چه‌بسا بخشی از تجربیات زندگی خصوصی را نادیده فرض کنیم. هرچند وی معتقد است اینکه عکاسی خصوصی جنبه‌ی خانوادگی پیدا کرده است، خود گواهی بر جنبه‌ی خانوادگی پیداکردن زندگی روزمره و گسترش «زندگی خانوادگی» است. از نظر او عکاسی شخصی در متن خانواده‌ها رشد کرده و پابه‌پای تاریخ عکاسی غرب تحول یافته است.
هالند نیز با واکاوی تاریخ عکس‌های شخصی و خانوادگی نشان می‌دهد که اولین عکس‌هایی که در آلبوم‌ها یافت می‌شدند نه عکس‌های خانواده، که عکس‌های شخصیت‌های معروف، عکس‌های منظره و غیره بودند. «اولین آلبوم‌های عکاسی به‌هیچ‌وجه “آلبوم خانوادگی” نبودند، بلکه مجموعه‌هایی مشتمل بر عکس‌های خانواده‌های سلطنتی، مشاهیر و سیاستمداران بودند که صحافی درخور توجهی داشتند». «خانه و خانواده دو رکن اصلی عکاسی خانوادگی بود که عکاسی حول این دو محور می‌چرخید». نکته‌ی اصلی در تعریف عکس خانوادگی در نظر گرفتن حدود این تعریف در طول تاریخ عکاسی جهان است. اینکه عکاسی خانوادگی یکی از قدیمی‌ترین ژانرهای عکاسی است. شکی نیست، اما با تحول تاریخی و فرهنگی و اجتماعی (تغییرات در بافت) و همچنین تغییرات فناوری (تغییرات در رسانه) تعریف آن نیز متأثر از همین عوامل دستخوش تغییر شده است.
«ناصرالدین میرزا، ولیعهد سیزده ساله‌ی محمدشاه قاجار، در شمار اولین افراد از خانواده‌ی سلطنتی بود که تصویر او بر صفحه داگرئوتیپ ثبت شده است». در واقع ولیعهد جوان شانس آن را داشته است تا نه تنها بعدها به عنوان شاه عکاس در تاریخ عکاسی ایران ماندگار شود بلکه این فرصت در روزگار نوجوانی نصیبش شد تا اولین نوجوان ایرانی باشد که عکسی از او گرفته شده است. هرچند ناصرالدین شاه را باید جزء اولین عکاسان ایرانی در تاریخ عکاسی در ایران در نظر گرفت، نباید سهم او را در رواج عکاسی آماتوری در میان درباریان، آموزش عکاسی و تربیت عکاسان گوناگون و… نادیده گرفت.
همچنین در این دوران به دلیل قانون کشف حجاب، زنان تا حدودی به عکس‌خانوادگی بازگشتند. بنا به نظر شیخ ، «آزادی» زنان، نشانش را بر عکس‌های خانوادگی به جا گذاشت. برخلاف گذشته که زنان از عکس‌های خانوادگی به کلی غایب بودند، حالا چه تنها و چه در جمع خانواده می‌توان آن‌ها را دید. هر چند مترجم‌زاده معتقد است که «حضور زنان بدون چادر و روبنده کنار مردان در عکس‌ها که از سال ۱۳۱۴ به بعد رایج شد بیش از مصرف خانگی و یادگاری، مصرف اجتماعی و تبلیغاتی داشته است». همچنین امکان چاپ عکس در مطبوعات (خصوصاً تصاویر تبلیغاتی که زنان نیز در آن بودند) و تأسیس عکاسخانه‌های بیشتر در این دوران نیز در توسعة عکس‌خانوادگی نباید بی‌تأثیر باشد.