سیر تحول عکاسی پرتره: از ابزار طبقه نوپا تا کاوشی در هویت انسان
آغاز راه: عکاسی به‌عنوان ابزاری برای بازنمایی چهره
از همان آغاز پدید آمدن، عکاسی به‌عنوان رسانه‌ای نو و در دسترس برای ثبت چهره انسان شناخته شد. در اوایل سده نوزدهم، طبقه نوپای بورژوازی به دنبال راهی ارزان، سریع و مؤثر برای ثبت تصویر خود بود؛ و عکاسی، برخلاف نقاشی پرهزینه، به‌خوبی پاسخ‌گوی این نیاز شد.
عکاسی پرتره به طور رسمی در دهه ۱۸۳۰ میلادی با اختراع داگرئوتایپ (Daguerreotype) آغاز شد. این روش توسط لوئیس داگر، عکاس و مخترع فرانسوی، ابداع شد و به سرعت در سراسر جهان محبوبیت یافت. در این دوره، پرتره‌های عکاسی به عنوان جایگزینی سریع‌تر و ارزان‌تر برای نقاشی‌های پرتره‌ای که نیاز به زمان و هزینه‌های بالایی داشتند، شناخته می‌شدند.
اولین پرتره شناخته شده با داگرئوتایپ، عکسی است که توسط رابرت کارنلیس (Robert Cornelius)، عکاس آمریکایی، در سال ۱۸۳۹ از خودش گرفته شد. این تصویر به عنوان نخستین خودپرتره (سلف‌پرتره) در تاریخ عکاسی محسوب می‌شود.
پس از ابداع داگرئوتیپ در سال ۱۸۳۸، استودیوهای پرتره در اروپا و آمریکا گسترش یافتند. اندکی بعد، «دیسدری» با معرفی عکس‌های کوچک و ارزان‌قیمت موسوم به «کارت ویزیت»، گامی بزرگ در گسترش تجاری این سبک از عکاسی برداشت. به‌زودی عکس چهره سیاستمداران و هنرمندان نیز در همین قالب راهی بازار شد.
عکاسی، ابزار قدرت و دسته‌بندی اجتماعی
اما ماجرا فقط به جنبه هنری یا شخصی محدود نبود. عکاسی پرتره، به‌ویژه در خدمت نظام‌های علمی و اجتماعی نیز درآمد. چهره انسان‌ها با هدف طبقه‌بندی روانی و اجتماعی ـ مجرم یا بی‌گناه، دیوانه یا سالم ـ ثبت می‌شد. قواعد سیماشناسی و انسان‌سنجی به یاری این هدف آمدند و از عکاسی پرتره ابزاری ساختند برای ساختن هویت‌های قابل رده‌بندی.
کشف ابعاد هنری پرتره
در میانه سده نوزدهم، گروهی از عکاسان شروع به کاوش در ظرفیت‌های هنری عکاسی پرتره کردند. «جولیا مارگارت کمرون» با استفاده از تکنیک‌های محونمایی، به عکس‌هایش حال‌وهوایی شاعرانه و نقاشانه می‌داد. «نادار» در تک‌چهره‌های هنرمندان و سیاستمداران سعی داشت شخصیت روانی و اجتماعی سوژه را نمایان سازد.
نمایندگان جنبش پیکتوریالیسم نیز با صحنه‌پردازی‌های نمادین و الهام از ادبیات، پرتره را به قلمروی استعاری کشاندند. با آغاز سده بیستم، مدرنیست‌هایی همچون «آلفرد استیگلیتس»، «ادوارد وستون» و «لازلو موهولی-ناگی» نگاه فرمالیستی‌تری به پرتره داشتند و از زوایای دید غیرمتعارف، وضوح بالا و نورپردازی تجربی بهره بردند.
از جامعه‌شناسی تا مستندسازی شهری
در همان زمان، عکاسان اجتماعی مانند «آگوست زاندر»، «لوئیس هاین» و «آلبرت ریس» با نگاهی جامعه‌شناسانه به پرتره پرداختند. «واکر اِوِنز» با عکاسی مخفیانه از مسافران مترو، فرم جدیدی از پرتره مستند را پدید آورد که خارج از فضای کنترل‌شده استودیو شکل گرفته بود.
پس از جنگ جهانی دوم: پرتره به زندگی خصوصی وارد می‌شود
دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ شاهد ظهور پرتره‌های تأثیرگذار در فضای تجاری و هنری بود. چهره‌هایی چون «فیلیپ هالسمن»، «آرنولد نیومن» و «ریچارد اَوِدون» سبک‌های شخصی خود را در قالب‌های رسمی‌تری توسعه دادند.
در دهه‌های بعد، عکاسانی نظیر «دیان آربس»، «لری کلارک» و «نان گولدین» با نگاهی تیزبین به حاشیه‌های اجتماع، پرتره‌هایی عمیق، تلخ و گاه تکان‌دهنده آفریدند. «نیک نیکسون» و «سالی مان» این ژانر را به درون خانه‌ها و روابط خانوادگی کشاندند.
پرسش از جنسیت و هویت در پرتره معاصر
در ادامه، «هلموت نیوتن» و «سیندی شرمن» از پرتره به‌عنوان ابزاری برای تحلیل و نقد جنسیت و نمایش‌های فرهنگی استفاده کردند. رویکرد آن‌ها نه‌تنها زیبایی‌شناسانه، بلکه پرسش‌گرایانه بود.
در دهه‌های اخیر، هنرمندانی همچون «توماس روف»، «آندریاس گورسکی»، «رینهکه دایکسترا» و «کاندر اشتروت» با الهام از روش‌های خنثی، سرد و مستند زاندر، به واکاوی بحران‌های هویت در انسان معاصر پرداختند.
عکاسی پرتره در ایران
در ایران، ورود عکاسی به دوران ناصرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد. ناصرالدین شاه به دلیل علاقه‌ای که به هنر و فناوری داشت، دستور داد دوربین و تجهیزات عکاسی از اروپا به ایران آورده شود. او اولین عکس‌های پرتره از خود و اعضای خانواده‌اش را در دربار قاجار گرفت. این تصاویر به عنوان نخستین پرتره‌های عکاسی در تاریخ ایران شناخته می‌شوند.
بخشی از مقاله‌ی پرتره‌ها؛ درآمدی بر تحولِ ساختارِ پرتره‌های عکاسخانه‌ای در ایران، نوشته‌ی مهرداد نجم‌آبادی
خواسته‌های رو به فزونی طبقۀ مرفه نوپا، جامعه‌مان را به تولید انبوه نیازمند کرد و عکسِ پرتره نیز گریزی از این قاعده نداشت. عکسی از خود داشتن همچون واکنی نمادین شده بود که مقام کنونی صاحبش را باز می‌تابید و از دیگران شاهدی بر این جایگاه تازه می‌ساخت…
هر چند همۀ شیوه‌های بازنمایی چهره پیش از عکاسی نیز با وجود محدودیت‌های خاص خود سیمایمان را باز می‌ساختند اما آنچه با عکس شاهدش بودیم یک‌سر متمایز از رسانه نقاشی بود. «عکس» آن‌سان که در واقعیت بودیم نشانمان می‌داد. اما نقاشی با پشتوانه‌ی شمایل‌نگاری تاریخی از پیش بنیان قراردادهای رفتاریِ برخوردِ مخاطب با اثر را پی ریخته بود. همچنین رمزگانِ کاربردی و بیانی در حالات موضوع تصویر شده را نیز با قاعده درآورده بود. نشانه‌هایی که بر موقعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادیِ انسانِ تصویر شده دلالت می‌کردند. (ادامه‌ی مقاله را از اینجا بخوانید.)
تحول دیجیتال و عکاسی پرتره معاصر
در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم، با پیشرفت تکنولوژی دیجیتال، عکاسی پرتره دچار تحولی اساسی شد. دوربین‌های دیجیتال و نرم‌افزارهای ویرایش تصویر، امکانات جدیدی را برای عکاسان پرتره فراهم کردند. امروزه، عکاسان با استفاده از این فناوری‌ها می‌توانند تصاویر با کیفیت بالا و افکت‌های خلاقانه ایجاد کنند که قبلاً تنها در دسترس عکاسان حرفه‌ای با تجهیزات گران‌قیمت بود.
به این ترتیب، تاریخ عکاسی پرتره از دوران اولیه خود تا به امروز، نشان‌دهنده رشد و تحول مداوم این هنر است که از جنبه‌های مختلف هنری، تکنولوژیکی و فرهنگی تأثیر پذیرفته است.
نگاهی به مقاله‌ی پرتره در عکاسی به قلم گراهام کلارک
بخشی از مقاله را باهم بخوانیم:
«عکاسی پرتره یکی از پرمسأله‌ترین عرصه‌های کار عکاسی است عکس پرتره عملاً در هر سطحی و بر هر زمینه‌ای مملو از ابهام است بخشی از چنین ابهامی مرتبط با این مسأله است که دقیقاً از چه چیزی یا کسی عکس‌برداری می‌شود.
به همین علت می‌خواهم این مقاله را با پرداختن به اثری شروع کنم که شاید در تاریخ یک عکس سوژه‌ای عجیب محسوب شود آپولو ۱۹۸۸ اثر رابرت مپلتورپ تصویری است سیاه و سفید که در مرحله آخر دوران کاری بحث‌انگیز او برداشته شده تصویر ۱ به نظرم این اثر، یک عکس پرتره مثالی است دقیقاً به دلیل آن که فی نفسه ماهیت رمزآمیز پرتره را نشان می‌دهد.
برای شروع باید بگویم که نه تصویر یک شخص فرد یا شخصیت بلکه یک مجسمه است مجسمه‌ای که مظهر تصویر آرمانی مردانگی است آپولو نه فقط یکی از خدایان یونان پسر زئوس و لتو بود، که یونانی‌ترین خدای یونان» هم تلقی می‌شد تصویری آرمانی که کاملاً در برابر تصویر دیونوسوس قرار می‌گرفت در حالی که آپولو کمال نظم و هماهنگی را بازنمایی می‌کند دیونوسوس نمایانگر هرج و مرج و بی‌نظمی زندگی است آپولو به منزله تصویر در فضا وجود دارد و دیونوسوس تأثیر خود را در زمان به جا می‌گذارد عکسی که مپلتورپ برداشته دقیقاً این تضاد را نشان می‌دهد.»
برای خواندن ادامه‌ی مقاله اینجا کلیک کنید.
فرم و لیست دیدگاه
۳ دیدگاه
عجب عکس جالبیه این اولین پرتره. خیلی حرفه‌ای و هنرمندانست
متن جالبی بود. شماره‌هایی که در مورد عکاسی پرتره‌ست موجوده؟ چطور می‌تونیم سفارش بدیم؟
لطفاً در صفحه‌ی اول سایت، به منوی فروشگاه و بخش نسخ چاپی موجود مراجعه کنید