قلم دیگر خوانشی صورتگرایانه از خطّ سیاق است که به منظور تحریر نامههای اداری و متنهای خاصّ دفتر معماری دیگر طراحی شده است. هدف از طراحی این قلم، پاسخ به سفارش این دفتر معماری و بهویژه به این سؤال بود که آیا میتوان بر پایهٔ خط سیاق قلمی طراحی کرد که برای نامههای اداری قابل استفاده باشد و به کمک آن فضای گرافیکی نامههای قاجاری را تداعی کرد؟ کتابچهٔ جمع و خرج بنائی مسجد سپهسالار، صفحهٔ ۱۹۸، سدهٔ چهاردهم قمری، کتابخانهٔ ملی ایران تفصیل اشیاء مسروقه به سیاق، سدهٔ چهاردهم قمری، وبسایت دنیای زنان عصر قاجار برای پاسخ به این سؤال، ابتدا باید تلقی سفارشدهنده محترم، جناب آقای علیرضا تغابنی، از خط سیاق درک میشد. توصیف ایشان از خط سیاق اینگونه بود: سیاق از لحاظ التزام به قواعد خوشنویسی، در موقعیتی بین نستعلیق و شکستهنستعلیق قرار دارد؛ هم درجاتی از قاعدهمندی نستعلیق را داراست و هم روحیهٔ بداههگون شکستهنستعلیق را بازنمایی میکند. حروف سیاق در یک چارچوب افقی محصور شدهاند، اما گاهی از این چارچوب سرکشی میکنند و از قاب افقی رها میشوند، که پدیدآورندهٔ نظمی میان گسترش غالباً افقی و منسجم حروف و تکمضرابهای رها و ساختارشکن است. با در نظر گرفتن این طرح مسئله، کار تحقیقی روی خط سیاق آغاز شد. صورت دکانها و املاک به سیاق، سدهٔ چهاردهم قمری، وبسایت دنیای زنان عصر قاجار ابتدا لازم بود خط سیاق بهطور مختصر تعریف شود. خط سیاق یک نظام حرفنویسی است که بهمنظور ثبت محاسبات مالی به وسیله علائم غیرهندسی تدوین و تکمیل شده است. در این نظام، ثبت محاسبات به وسیلهٔ کلمهنویسی اعداد با منطقی سادهگرا و اختصاری انجام میشود. اگرچه حروف سیاقی در ابتدا بر پایهٔ خط تعلیق بودهاند، اما این نظام حرفنویسی امکان انتقال به الگوهای خوشنویسی دیگر را دارد؛ به طوری که در مسیر تکاملی خود از دورهٔ ایلخانی تا قاجار، از حرفنویسی تعلیقی به حرفنویسی شکستهنستعلیقگونه درمیآید. برای خواندن متن سیاقی به دلیل مختصرنویسی کلمات به یادگیری قواعدِ آن نیاز است. کتابچهٔ «جمع و خرج هذهالسنه»، صفحات آغازین، سدهٔ چهاردهم قمری، کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی برای فهم بهتر ویژگیهای مختصرنویسیِ سیاق چند نمونهٔ شاخص آن را برمیشمرم: انداختنِ دندانهها: حروفِ دندانهدار با خطّی افقی و ارزشِ یکسان تحریر میشوند. کوتاهگرفتنِ حروف عمودی: الفها و حروفِ دارای محورهای عمودی کوتاه و قدری مایل نوشته میشوند؛ گاهی فقط با یک اشارهٔ قلم. متصلنویسی: حروفی نظیر «الف»، «ل»، «ر»، «و»، «د» و «ن» به حروف بعد از خود متصل میشوند. حذف نقاط: حروفِ سیاقی بینقطهاند. حذفِ حروف: برخی حروف بهخصوص حروفِ پایانی حذف میشوند. «ده درس در شناخت سیاق»، عمادالدین شیخالحکمایی، دورهٔ فشردهٔ آشنایی با دانش سیاق، دانشگاه ماربورگ، ۲۳ تا ۲۶ اوت ۲۰۱۳ از آنجا که هدف نهایی این کار طراحی حروف است و خطّ سیاق عمدتاً برای نوشتار متنهای فارسی یا عربی کاربرد ندارد، این پرسش پیش آمد که آیا میتوان از این نظام حرفنویسی ساختاری استخراج کرد که بهواسطهٔ آن، متنی ساده با الفبای فارسی نوشته شود و همزمان در قلمروی فُرمی آن باقی بماند؟ در طول مطالعهٔ دستنامههای آموزشی سیاق و مشاهدهٔ اسناد سیاقی (عمدتاً متعلق به دورهٔ ناصری)، به دو امکان در خط سیاق پی بردم که میتوانستند پاسخی به پرسش طراحی قلم برای متنهای اداری باشند. نخست، در اسناد سیاقی کلماتی که به منظور بخشبندی سند نوشته میشدند قدری برای عموم قابل تشخیص بودند. این کلمات شامل اسامی مشاغل، شهرها، کالاها، وضعیت حواله و از این دست بودند و به صورت کشیده و قرینه یا غیرقرینه، با منطقی معین در متن ظاهر میشدند. خواندن این کلمات نیازمند به آشنایی مختصری با قواعد حرفنویسی سیاق بود. نمودار تحلیل رفتار متصلنویسی حروف در کلمات سیاقی دومین امکان، نوشتههای زیرین کلمات سیاقی بود که «تحتالسیاق» نامیده میشدند. این نوشتهها برخلاف کلمات بخشبندیشده به خطّ تحریریِ ساده نوشته میشدند و از الگوی خوشنویسی بهکاررفته در سیاقنوشتهها پیروی میکردند. کلمهنویسی سیاقی و تحتالسیاق، «فراشان، خلوت همایونی» در طراحی قلم "دیگر"، تمرکز بر این دو منبع فُرمی سیاق بود و تلاش شد تا با تلفیق کلمهنویسی سیاقی و تحتالسیاقها، مجموعهٔ حروفِ خطّ فارسی و جایگشتهای آنها طراحی شوند. از آنجاکه یکی از اهدافِ پروژه طراحی قلمی بود که بهوسیلهٔ آن بتوان بافتِ گرافیکی نامههای قاجاری را بازتولید کرد، اسناد مورد مطالعه نیز متعلق به سدههای سیزدهم و چهاردهم قمری بودند که به شکستهنستعلیق نوشته میشدند. به همین علت، قلم "دیگر" نیز تا حدّی از نظر فُرم به شکستهنستعلیق نزدیک شد. کلمهنویسی سیاقی و تحتالسیاق، «سادات و غیره، و طلاب محلهٔ سروآباد» به منظور سادهکردن استفادهٔ قلم، که یکی از بندهای سفارش بود، تلاش بر آن شد که تنها جنبههای فُرمی آشکار سیاق در قلم "دیگر" بازنمایی شود و از جزئیات و پیچیدگیهای فُرمیِ حرفنویسی سیاق صرفنظر گردد. از این رو، قلم "دیگر" مانند قلمهای معمولی و مبتنی بر نویسههای یونیکد طراحی شده است و برای بازنمایی ویژگیهای فُرمی سیاق از امکانات OpenType در نرمافزارهای ساخت فونت بهره گرفته شده است. پیشطرح اولیهٔ قلم دیگر، «آمدی وه که چه مشتاق و پریشان بودم»، ۱۴۰۲ قلم "دیگر" کاربردی محدود دارد. اگرچه از نظر فُرم با خطهای رایج نوشتار فارسی امروز هم در مفردات و هم در بافت کلی متن تفاوت دارد، لیکن کاربرد نمایشی ندارد. این قلم برای متنهای چندخطی یا بلند با تعداد کلمات کمتر در هر سطر نسبت به متنهای رایج مناسب است. این محدودیتها به دلیل بازنمایی بافت سیاقی متنِ نوشتهشده با این قلم اعمال شده است. پیشطرح اولیهٔ قلم دیگر، «حجم بیرونی بواسطه ضخامت سنگینی و بسته بودنش نشان از داشتن محتویاتی ارزشمند در درون خود میدهد»، ۱۴۰۲ نمونهٔ قلم دیگر، طراحی امیرمهدی مصلحی، بهسفارش دفتر معماری دیگر، علیرضا تغابنی، ۱۴۰۳ طراحی قلم "دیگر" تجربهای است در راستای آزمودن امکانات طراحی حروف در خط فارسی، با خوانشی مستقل از ویژگیهای فرمی نظام حرفنویسی سیاقی دورهٔ قاجار؛ خوانشی صورتگرایانه و معاصر از یک میراث خطی در مختصاتِ دانشِ طراحی حروف. نمونهٔ قلم دیگر، طراحی امیرمهدی مصلحی، بهسفارش دفتر معماری دیگر، علیرضا تغابنی، ۱۴۰۳ در پایان، لازم است از راهنماییها و بازخوردهای مؤثر سفارشدهنده محترم، جناب آقای علیرضا تغابنی، تشکر کنم که بدون حمایت و دغدغهمندی اصیل ایشان و دفتر معماری "دیگر" انجام چنین پروژهای ممکن نبود. نمونهٔ قلم دیگر، طراحی امیرمهدی مصلحی، بهسفارش دفتر معماری دیگر، علیرضا تغابنی، ۱۴۰۳ عواملِ پروژهٔ قلم دیگر: سفارشدهنده: دفتر معماری دیگر، علیرضا تغابنی طراح حروف و پژوهشگر: امیرمهدی مصلحی توسعهدهندهٔ فونت: امین عابدی طراح پُستر: استودیو مرکزی، سعید فروتن پُستر نشست رونمایی قلم دیگر، با حضور: رضا عابدینی، علیرضا تغابنی، باوند بهپور و طراح قلم: امیرمهدی مصلحی، هشتم شهریور ۱۴۰۳، طراحی سعید فروتن برخی از منابعی که در این پروژه به آنها رجوع شده است: « ۱۰ درس در شناخت خط سیاق»، عمادالدین شیخالحکمایی «کوششی در آموزش خط سیاق»، جواد صفینژاد «اقبال ناصری»، افلاطون بن اسکندر کرمانی «سیاق دانش رمزی دیوانسالاری قاجار»، اسدالله عبدلی آشتیانی «خلاصةالسیاق»، میرزا سیدحسنخان دبیر قاجار تفرشی «بحرالجواهر»، محمدبن شاهشهانی «سرانجام سیاقنویسی در ایران»، عمادالدین شیخالحکمایی منابع تصویری وبسایت «دنیای زنان در عصر قاجار» «بروات و دفترچهٔ وجوهات نظامالدولهٔ معیرالممالک»، مجموعهٔ شخصی
فرم و لیست دیدگاه
۰ دیدگاه
هنوز دیدگاهی وجود ندارد.