«هندسه»‌ای با مسئولیت محدود؛ نقد نمایشگاه محمد خلیلی

انسان‌ها بر خلاف آثار سالیان دور خلیلی در کارها غایب هستند و بیش از اینکه این سازه‌ها قرار باشد که آدم‌ها را نمایندگی کنند، به نظر می‌رسد که محصول تغییر رویکرد خلیلی از نوعی از حضور استعاره‌گونه عناصر به سمت شکل‌گرایی باشند. سازه‌های خلیلی هر چند صنعتی هستند، اما نقاش آن‌ها را همچون طبیعتِ پس‌زمینه منفعل به تصویر می‌کشد. آن‌ها نه شوم هستند، و نه غیر شوم. در مقابلِ منظره مقابلشان نه شکوهی دارند و نه نازل به نظر می‌رسند. شاید یکی از تأثیرات مهم‌شان، این باشد که به واسطه‌ی حضور سردشان، آن کیفیت احساسی پس‌زمینه و دریا را قدری کنترل می‌کنند. معمولاً در مرکز تصویرند و جزئیاتی بر رویشان وجود دارد و البته انعکاس‌هایی از آن‌ها بر روی آب. این جزئیات و انعکاس‌ها شاید بیشتر به کار بیننده آماتور بیایند که از تکنیک هم فیضی برده باشد. در عین حال فاصله‌ای بین ما و آن‌ سازه‌ها هست که فرصت تجربه و قضاوت منظره را از ما می‌گیرد. در این میان، نقاش به واسطه‌ی تکرار این سازه‌ها و تقلیل‌شان به شکل‌هایی هندسی، آن‌ها را از کیفیت‌های نمادین خالی و به سمت فرم برده است. هندسه‌ای در کار است، «هندسه‌ سکوت». بدین شکل است که کار خلیلی با مسئولیتی محدود «هندسی» شده و بر خلاف کارهای قدیمی‌اش که در آن‌ها قرار بود با حضور آدم‌ها و عناصر امروزی فضایی رویاگونه و فراواقعی ساخته شود، تا حد و حدودی اینجا «تصویر» موضوع کار او می‌شود. ترکیب‌بندی‌های خلیلی اما ساده‌اند، و نحوه قرارگیری عناصر، پیش‌بینی‌پذیر. اگر این هندسه، با نیم‌نگاهی به انتزاع هندسی مدرن شکل گرفته باشد، انتظار رویکردی انتقادی نسبت به آن، انتظار زیادی نیست. اما این اشکال در نهایت به شمایلی از چنین زیبایی‌شناسی شبیه می‌شوند، که در زمینه‌ی تازه کارکردی متفاوت دارند. مثلاً نقاشی چهار ستون (یا ..؟) که به شکلی متناسب و قرینه، کمی بیش از نیمی از کادر را اشغال کرده‌اند را در نظر بگیرید. شاید این سازه‌ها می‌توانستند یک مجسمه‌ی مینیمالیستی باشند. چه می‌دانم، مجسمه‌ای خیالی که مثلاً رابرت موریس آن را ساخته است. اما، آن دریای پس‌زمینه و آن آسمان غم‌انگیز و سنگ‌های لبِ دریا، و همه‌ی کیفیت‌های منتسب به آن‌ها، وضعیت را به سمت واکنش احساسی مخاطب پایین می‌کشند. موقعیتی ساخته نمی‌شود که مخاطب خود را در آن آزاد ببیند و تجربه کند. ما باید بایستیم و با فاصله‌ «هندسه سکوت» را ببینیم. هندسه‌ای متشکل از فرم‌هایی که همانند برخورد خلیلی با همان سازه‌ها، دوباره در یک نسبی‌گرایی گیر می‌کنند. این بار میان انتزاع و واقع‌نمایی. هیچ کدام از این دو کیفیت مسئله‌ی نقاشی خلیلی نیست و هر کدام به همان حد به کار نقاشی می‌آید که پیش‌بینی‌پذیر باشد و مورد خوشایند مخاطب قرار بگیرد. بنابراین، در نهایت، نقاشی او همانقدر منظره‌‌ای واقع‌نمایانه‌ی خالی و زیبایی است، که یک نقاشی پیرو انتزاع هندسی مدرن. همانقدر منظره سرد و صنعتی است، که احساسی و غم‌آلود.