از هرات تا تهران، روایتی در سه لته

در سمرقند، دلتنگی برای خانه اما خیلی زود واصفی را دربرگرفت. نماز شام در آرامگاهی نشسته و به یاد خانه‌اش گریه می‌کند. شعری از حافظ را هم زمزمه می‌کند:
«نماز شام غریبان چه گریه آغازم، به مویه‌های غریبانه قصه پردازم»
او را به مجلسی آراسته و پیراسته از آنِ وزیر دعوت می‌کنند که مدتی غم غربت را فراموش می‌کند. اما به محض بازگشت به محل اقامتش در تنهایی، «چون به گوشۀ محنت‌خانۀ خود آمدم فقیر را حزن و اندوهی دست داد. گریۀ جان‌سوز می‌کردم و این ابیات مناسب حال خود بر زبان می‌آوردم: شب‌ها نه کواکب است بر چرخ نگون، آن نیست شفق، کزو افق شد گلگون. کزد دردِ منِ غریب دارد گردون، رخساره پر از سرشک و دامن پرخون.»
اما دلتنگی مشکل کوچکی است. زمستان 919 هجری قمری در سمرقند، چنان سخت و دشوار می‌شود که به گفتۀ واصفی هر تودۀ برف از باد در طیرانِ ظاهر و هویدا بود. گرانی و قحطی در سمرقند چنان شدید شد که خلق به جز قرص ماه، نان نمی‌دیدند و گرسنگان فقیر جز خرمن پروین، گندم نمی‌یافتند. در این میانه، دزد نیز به مدرسۀ علمیۀ طالب‌های خراسانی زده و هر چه داشتند برده بود طوری که اگر واصفی برای آنان نان و هیمه پیدا نمی‌کردند می‌مردند؛ اما واصفی نان و هیمه‌ای را که خود نداشت از کجا می‌جست؟ راه حل این بود که در مدح «ابوسعید سلطان» قصیده‌ای گفته شود. اما مشکلی بود.
«گفتم، ابوسعید سلطان ترکی است که اصلا فارسی نمی‌فهمد. همچنان که ما ترکی نمی‌دانیم.» امید بستند به این که شاید صرفا با ترجمۀ شعر او باعث شود تا ابوسعیدسلطان کمکی کند. نتیجه، ده راس گوسفند، بیست من آرد، و چهاردرخت هیزم بود که جان طالب‌ها را نجات داد.^۲۹ تمام قصیدۀ کمک‌خواهی از شاه ترکی را خودِ واصفی نقل کرده است. قصیده‌ای دربارۀ گرسنگی و بی‌غذایی است.
«ای دل خیالِ خام مبر در پی طعام/ زیرا که امتلا شده‌ام زین خیالِ خام…
«یک دانه گندم ار به زمین افکند کسی/مردم کنند مورصفت بر وی ازدحام»
این بیت آشکارا جدال دشوار آدمی و مورچه را در ماوراءالنهر بر سر آذوقه به یاد می‌آورد؛ جدالی که تکرار مکرر شرایط دشوار عصر اوستایی است.
«بر خلق گوشتِ خر و خنزیر شد حلال/ یا رب سبب چه بود که نان شد چنین حرام…»
در همان ایام خبر آمد که هشتاد هزار قزلباش نیز از آمودریا گذشته‌اند و به سوی سمرقند نزدیک می‌شوند. امیرنجم اصفهانی، سردستۀ این خیل، گفته بود، «سمرقند را که می‌گیرم شهر او را هموار ساخته فالیز می‌کارم و خربزۀ او را به رسم تحفه به شاه اسماعیل می‌فرستم و بعد از آن متوجه ختای می‌شوم.»^۳۰
وحشت سمرقند را فراگرفت. یکی از علمای شهر به آخرین سنگرِ باقی‌مانده اشاره کرد: «علیکم بالسواد الاعظم. متوجه هندوستان می‌باید گردید و آب حیات و زندگانی را در آن ظلمات می‌باید طلبید.»
کلمۀ «سواد» در فرهنگِ عرب‌های نخستینی که به سودای فتح ایران آمده بودند، اشاره به سرزمین‌های سبز و پرنخل عراق بود. خالد بن ولید فاتح عرب که این سرزمین را دیده بود در سخنرانی پیش از نبرد مذار (اردیبهشت 12 هجری شمسی/صفر 12 هجری قمری) به عرب‌های دیگر می‌گفت، «مگر نمی‌بینید که خوراکی چون خاک فراوان است. به خدا اگر جهاد و دعوت لازم نبود و جز معاش هدفی نبود، رای درست این بود که بر سر این ناحیه بجنگیم و گرسنگی و نداری را از آن‌ها که از جهاد بازمانده‌اند دور کنیم.^۳۱» عرب‌ها که بیشترشان تا پیروزی نان‌های باریک مرغوب ندیده بودند، چون در یکی از نخستین نبردهای سواد پیروز شدند، بر سر سفره نشستند و با تعجب به نان‌های باریک نگاه کردند و گفتند، «این ورقه‌های نازک چیست؟» و پاسخ می‌یافتند، «عیش رقیق که می‌گویند، همین است.»^۳۲ مثنی سردار دیگر عرب نیز می‌گفت، «ای مردم، این جبهه را سخت ندانید. ما روستای پارسیان را گرفتیم و بر بهترین نیمۀ سواد تسلط یافته‌ایم.» و خلیفۀ دوم نیز در تایید او به سربازان عرب می‌گفت، «حجاز جای ماندن شما نیست مگر آن که آذوقه جای دیگر بجویید که مردم حجاز جز به این وسیله نیرو نگیرند.»^۳۳ پیش از نبرد سرنوشت‌ساز قادسیه نیز مغیره در پاسخ رستم فرخزاد که پرسیده بود اینجا چه می‌کنید جواب داده بود، «ما مردمی گمراه بودیم که خدا پیغمبری فرستاد و به دست او ما را روزی داد و از جمله این روزی‌ها دانه‌ای است که گفته‌اند در این دیار می‌روید. وقتی آن دانه را خوردیم و به کسان خود خوراندیم، گفتند، نمی‌توان از این گذشت. ما را به این سرزمین جا بدهید تا از این بخوریم.»^۳۴ رستم ساده‌دلانه گفته بود، «ولی ما شما را می‌کشیم.» او خبر از نیروی سهمگین گرسنگی نداشت. عرب دیگری در گفتگوهای پیش از نبرد به رستم گفته بود، «گرسنگی ما، گرسنگی نبود. سوسک و جعل و عقرب و مار می‌خوردیم و آن را غذای خود می‌پنداشتیم. منزلگاه ما کف زمین بود و جز پشم شتر و گوسفند که می‌رشتیم پوششی نداشتیم. دین ما این بود که هم را بکشیم و به هم هجوم بریم. دختر خویش را زنده به گور می‌کردیم تا غذای ما را نخورد. پیش از این حال ما چنین بود که با تو گفتم.»^۳۵
این روایت‌ها کلمۀ «سواد» را در خاطرۀ مسلمانان به رونق و رهایی از گرسنگی تبدیل کرده بود. نیروی گرسنگی می‌توانست سرآغاز داستان‌های بزرگ شود. حالا نیز شیخ در گریز از حملات قزلباشان، هندوستان (یکی دیگر از انبارهای غلۀ جهان) را سواد اعظم نامیده بود. به جز سواد، اشاره به آب حیات، یادآوریِ افسانه‌ای بود که طی آن با خوردن آبی رازآمیز انسان می‌توانست عمر جاودان پیدا کند؛ آبی که چشمه‌اش در تاریکی‌های پشت کوه قاف بود و به نظر می‌رسید ریشه در یک داستان در قرآن داشت. در این داستان، در سورۀ کهف، موسی در پی یکی از نظرکردگان خدا می‌گردد. در میان راه، ماهی پخته‌ای را برای خوردن آماده می‌کنند اما ماهی در آبی زنده می‌شود و می‌رود. موسی می‌فهمد که جایگاه بندۀ نظرکردۀ خدا که بعدها اسمش خضر نبی شد همین‌جاست. اما در اینجا، منظور شیخ نه عمر جاودان، که صرفا یک زندگی معمولی بود. جایی گرم و دور از این سرما، هم سرمای طبیعی، و هم خزان مرگبار جنگ و درگیری که مدام نزدیک و نزدیک‌تر می‌شد و گریز و فرار از آن چندان سودبخش به نظر نمی‌رسید.
آن شب اما واصفی خواب دید که ستاره‌های آسمان مثل پستان گوسفند شیر می‌بارند و کوچه‌ها و بازارها پر از شیر شده است. همه به فال نیک و پیروزی گرفتند. توصیف واصفی از دشمن جالب است: کوچکان حیدری، که از مقام عراق ساز بزرگی آهنگ کرده و دایرۀ بسیط عالم را بر عرب و عجم… تنگ ساخته… (باز منظور از عراق، عراق عجم یا همان غرب ایران است) و به همین سیاق، نجم ثانی را هم «آن پیشروِ اصفهانی» نامیده است.
دست بر قضا، خواب واصفی گرفت و صفویان این بار را شکست خوردند. سمرقند نجات پیدا کرد. و واصفی از یک فرار بزرگ دیگر این بار به مقصد هند، معاف شد. در این حیص و بیص، واصفی عاشق جوانِ مشهوری هم شده بود که به خاطر زیبایی‌اش مردم او را مقصود خمار نامیده بودند و از شهر سبز (کیش، زادگاه تیمور) آمده بود و اینک در شرابخانه‌ای در محلۀ پل سفید مقام داشت و هوادارانش برای دیدن او به آنجا می‌رفتند. واصفی در آن محل، و در میان خیل بی‌دلان، جمعی طلبه و اهل فضل را هم پیدا کرد که از عشق جوان شعر می‌خواندند. واصفی در دیدار با مقصود خمار، به یاد یک عشق دردسرساز در گذشته افتاد؛ عشقی به جوانی دیگر که هرچند او سعی می‌کرد پنهان کند، اما دیگران به شوخی آن را افشا کردند و کار به دعوا و چاقوکشی میان هوادارانِ آن جوان رسید. مشخصا زنان از روایت واصفی غایب‌اند. هرچند قصۀ واصفی نیز پر از فرار و غربت و گرسنگی و جستجوی مقامی امن است، اما در عین حال، فضای مردانه‌ای نیز روایت را در بر گرفته است. این تاثیر قرن‌ها شریعت‌گرایی سخت‌گیرانه و مستمر بود.
بیهقی در تاریخ خود از محمود غزنوی می‌گوید که خبر شنیده بود پسرش مسعود که در هرات حکومت داشت کوشکی ساخته در آن نقاشی‌های برهنه و در این کوشک مسعود به خوردن شراب و مراسم موسیقی مشغول است. محمود مخفیانه جاسوسی فرستاد تا چندوچونِ خبر را علیه پسرش بکاود. مسعود اما چنان از پیش آگاه و محتاط بود که زودتر فهمید و دستور داد تا روی نقاشی‌های کوشک خود را گچ گرفتند و وقتی جاسوس محمود رسید، خبری از صورت‌های برهنه نبود.^۳۶ طبع سختگیرانۀ محمود در شریعت، مشهور بود، و همچنین جایگزین کردنِ عشق به زنان با عشق به ایاز، غلام‌بچه‌ای که بعدها در زمرۀ شیوخ دربارش درآمد. سبک زندگی غریبی در اینجا رقم خورده بود. غوریان که جانشین غزنویان شدند، هرات را همچو شهری بر مدار شریعت اداره کردند. ابن بطوطه که در قرن ششم و در دوران مقتدرترین پادشاه هرات در این سال‌ها یعنی غیاث الدین غوری به آنجا سفر کرده و این شهر را از نزدیک دیده، اهل هرات را اهل صلاح و عفاف و دیانت می‌نامد و آنان را که اکثرا از پیروان امام ابوحنیفه (از امامان اهل سنت) بوده‌اند دارای شهری می‌داند طیب و طاهر از هرگونه فساد.^۳۷ در هنگام چنین توصیفاتی، مشخص است که راویان چگونه شهری را منظور نظر دارند. یکی از نمادهای این شریعتمداریِ خاص هرات در همین دورۀ غیاث الدین غوری بنا شد؛ مسجد جامع هرات که از جلوه‌های معماری خراسان است.
در سال 897 هجری قمری، کتاب روضات الجنات فی اوصاف المدینة هرات به نقل از عالمی به اسم مولانا کاشغری آورده که شأن آن کمتر از مسجد حرام نیست و سپس خود کتاب می‌نویسد، «الحق بقعه‌ایست به وضع غریب و طرح عجیب ساخته و به عظم شأن و رفعت مکان و فسحت ساحت و نزاهت اطراف و غرابت اوصاف و صفای ظاهر و ذکاء مظاهر، پرداخته…» و به سرعت شتاب و ارتفاع تمجیدها بیشتر می‌شود، «طاقِ بلندش به فلک گشته جفت، حامل او گشته فلک در نهفت،… ابواب پنجگانه‌اش، غیرتِ هفت طاقِ مینافام و چهار صفۀ اطرافش، نمودارِ هشت روضۀ دارالسلام. کمند اوهام از رفعتِ طاقِ رواقِ مقصوره‌اش مقصور، و ظلِ ظلیلِ ایوانِ کیوان‌رفعتش مظلۀ سقفِ مرفوع و بیت معمور، از زمزمۀ ذکر معتکفان، زوایای کعبه‌آسایش، ارکان عرش رحمان در اهتزاز، و غلغلۀ تسبیح و اذان موذنان پشتِ طابقِ گردون‌نطاقش، گوش مسبحان ملأ اعلی پرآواز.^۳۸» تاریخ بنای مسجد، به قول این کتاب، 597 هجری است، یعنی درست سیصدسال پیش از روایت «روضات الجنات» و در حوالی همان زمانی که ابن بطوطه به هرات آمده بود. کتاب به دقت می‌گوید، از زمانی که این مسجد را ساخته‌اند تا این روز (زمان نگارش کتاب) آثار معموری و رواج امور شریعت و مسلمانی در هرات مدام در تضاعف و تزاید بوده است.
با این حال، بر خلاف دین و ایمان، عمارت و آبادانی هرات رو به زوال بود. در دوران حملات مغول، این شهر دوبار آماج کشتار شد که بار دوم تقریبا تمام سکنه یا کشته شدند و یا گریختند؛ باقیماندگان چند روز بعد از رفتن مغولان به همین مسجد جامع برگشتند و عزاداری کردند اما زود تصمیم گرفتند که هرات جای ماندن نیست.
«ثبات ما در هرات، بر امید نجات، از عینِ آفات و محضِ بلیات است چه در این ولایت، نه مردم است و نه گندم، نی خورش و پوشش. کوشش و جوشش ما به اندک روزگاری فتور و قصور پذیرد و یمکن که از عساکر چنگیزخانی طایفه‌ای بدین طرف حرکت کنند و چون ما را بیابند به جان امان ندهند.»^۳۹ عده‌ای تصمیم به سفر مازندران گرفتند اما عدۀ دیگری گفتند که خودِ این سفر در طول خاک خراسانِ ویران تا مازندران کاری بسیار خطرناک است و بهتر است در همین شهر آرام بگیریم. غلبۀ تصمیم این گروه دوم باعث شد تا زندگی در هرات دوباره جریان پیدا کند. اما این تصمیم آسانی نبود. عده‌ای عیار را به شهرهای اطراف فرستادند تا غذا پیدا کنند. خودشان نشستند و بین کاهدان‌ها را دنبال دانۀ خوردنی می‌گشتند. روزهای اول گوشت آدمیزاد و سگ و گربه می‌خوردند تا بتوانند زنده بمانند، وضعیتی که کمابیش از بلخ تا دامغان سراسر خراسان را در بر گرفته بود.^۴۰
ناظر به همین روحیۀ شریعتمدار در هرات، در میان این بورانِ گرسنگی، عرفان هم اتفاق می‌افتاد. گروهی از عیاران هرات در راه پیرمردی خرسوار دیدند و شمشیر کشیدند تا خرش را بگیرند. پیرمرد گفت این خر لاغر است و به کار شما نمی‌آید. گفتند، ما ده تن‌ایم که سه روز است هیچ نخورده‌ایم. پیرمرد حدیثی از پیامبر خواند که گوشت خران اهلی تا روز قیامت حرام است. عیار حدیث دیگری از پیامبر خواند که در هنگام اضطرار، محظورات هم مباح می‌شود. پیرمرد سکۀ زر سرخ هدیه داد. نپذیرفتند چون هیچ‌جای خراسان بازاری و غذایی نبود تا طلا قیمتی داشته باشد و به کاری بیاید. پیرمرد حدیث رسول خواند که به بزرگ‌ترهایتان احترام بگذارید. عیار اما گفت که گرسنگی ضرورت است و در شرع کارهای ضروری رواست. خلاصه این حدیث می‌خواند و آن دیگری حدیثی دیگر در رد این یکی حدیث رو می‌کرد تا عاقبت گرسنگی چیره شد و عیار بر پیرمرد حمله برد. اما ناگهان صدایی در سرش شنید که گفت، «ای بنده دلیری نکن، و خاطر آن پیر ضعیف را میازار.» عیار پای پیرمرد را بوسید و گفت که ابلیس گولش زده است. خلاصه عیار «از زمرۀ اولیا و اصفیا گشت» طوری که دوازده هزار نفر از اجنه نیز به گروه پیروان او پیوستند. «القصه در آن وقت در هرات و مضافات او بدین نوع زندگانی می‌کردند.»^۴۱
سال بعد، گرسنگی و قحطی شدت پیدا کرد. معلوم شد که اجنه نیز نتوانسته‌اند در این باره کمکی برسانند. به هر حال، باران نمی‌بارید. «عسرت به جایی انجامید که کس نام گندم نمی‌شنید مگر در قصۀ آدم، و روی جو نمی‌دید الا در ترازوی صرافان، و از غایت گرسنگی، مردم، فرزندِ دلبند خود را چون جگربند گوسفند می‌خورد.^۴۲» داستان هرات و شهرهای اطراف با گرسنگی، تازه نبود اما اوج تازه‌ای پیدا کرده بود. اما در عین حال، پایبندی به شریعت و عرفان نیز قوت و قدرت بیشتری می‌گرفت.
دوران واصفی وضعیت خاصی را نشان می‌دهد. عشق و موسیقی در کنار شریعت و علوم دینی در جریان است اما همه در غیاب زنان، در جامعه‌ای به شدت مردانه، و به رغم برخی ظواهر، به شدت متشرع و دارای باورهای سفت و سخت به نحوی که در نهایت، حتی واصفی نیز روایت خود را با هدایت کردنِ «مقصود خمار» به راه راست به پایان می‌رساند. جوانی که از فرط زیبایی، معشوق مردان بسیاری بود، تحت تاثیر سخنان واصفی علاقمند می‌شود تا درس دین بخواند. ترکیبِ کمبودِ منابع و ارزاق با پایبندی شدید به شریعت از هراسِ غضب الهی، ترکیبی آشنا و رایج است. وندیداد، پارۀ فقهیِ اوستا، نیز پر است از فرمان‌های سختگیرانه‌ای که لابه‌لای خطوط آن شرایط سخت طبیعی و کمبود غذا را می‌توان خواند. به درستی مشخص نیست که تا چه اندازه این فضای سختگیرانه از دوران اوستای اولیه به جا مانده و تا چه اندازه دستپختِ موبدان در دوره‌های متاخرتر است. اما داستانی است که مدام تکرار شده است.
گاو در مرثیۀ نخستین خود در کهن‌ترین پارۀ اوستا تنها از نبود چراگاه شکوه نمی‌کند بلکه گلایه از ستم و خشونت آدمیان نیز دارد. پورداوود و بسیاری مترجمان ایرانی این فراز، علاقمند بوده‌اند که روانِ گاو را به «روانِ آفرینش» ترجمه کنند، ترجمه‌ای که هرچند تحت‌اللفظی نیست اما بی‌راه هم نیست. سخنانی که گاو با اهورامزدا در میان می‌گذارد، کهن‌ترین خواسته‌های ساکنان ایریانه وئیجه بود؛ دنیایی که در آن هم گندم باشد و هم مهربانی و عطوفت. اما فقدان گندم همواره به جنگ انجامیده است. فقر خراسان و ماوراءالنهر و سیستان را درنوردید. تا جایی که وقتی جهان دیگری در غرب پدیدار شد، این سرزمین‌های شرقی هنوز به همان هیئت و شمایل دورۀ محمود واصفی باقی مانده بودند.