دست‌کم در ۱۰ سال اخیر، در محافل خوشنویسی هرجا سخنی از میرزا غلام رضا اصفهانی به میان کشیده می‌شد، ارادتمندان به شیوه‌ی خوشنویسی میرزا امیدوارانه انتظار کتابی را می‌کشیدند که دکتر مظفر بختیار در شرف انتشار آن بود. شوربختانه دکتر بختیار پنج سال پیش در تموز ۱۳۹۴ روی در نقاب خاک کشید و هرگز انتشار این کتاب ارزشمند را به چشم خود ندید.
پیش از بررسی این یادگار جناب مظفر بختیار، برای روشن‌تر شدن جایگاه میرزا غلام رضا در خوشنویسی ایران و همچنین شناختن نویسنده‌ی این کتاب، بر خود لازم می‌دانم که مختصری از آنان بنویسم.
میرزا غلام رضا اصفهانی
در دوره‌ی سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار، خوشنویسان بسیار به عرصه رسیدند که جملگی آنان در تکامل خوشنویسی نستعلیق نقش مهمی را ایفا کردند. از میان آنان میرزا غلام رضا اصفهانی سرآمد همگنان خود است.
به زعم نگارنده، شیوه‌ی خوشنویسی وی آخرین شیوه در جهت تکامل خوشنویسی از حیث زیبایی‌شناسی پس از میرعمادالحسنی سیفی قزوینی است.
گرچه خوشنویسانی نظیر محمدرضا کلهر و شاگردان او و همچنین محمدحسین سیفی قزوینی عمادالکتاب و راویانش از اساتید مسلم دوره‌ی قاجار و اواخر قاجارند، اما هنر خوشنویسی نستعلیق در شیوه‌ی آنان بیشتر به کاربردی کردن آن تمایل دارد تا زیبایی محض.
ایشان تعلیم خوشنویسی را در شهر اصفهان نزد حسینعلی چادردوز و آقا محمدباقر سِمسوری آغاز می‌کند.
در ابتدا پیرو شیوه‌ی میرعمادالحسنی بوده است و پس از مهاجرت به تهران و شاگردی آقا سیدعلی حکاک (پدر میرحسین خوشنویس‌باشی) از شیوه‌ی نستعلیق حکاکان متأثر می‌شود. میرزا غلام رضا در شکسته‌نستعلیق میرزا عبدالجواد اصفهانی (عنقا) را شاگردی کرده است. ایشان در تاریخ خوشنویسی، تنها کسی است که در هر دو هنر نستعلیق و شکسته استاد مسلم است.
از میرزا بیش از قطعات کتابت، مرقعات کتیبه و سیاه‌مشق به یادگار مانده است. مشهورترین اثر او کتیبه‌ی مدرسه‌ی عالی ناصری (مسجد سپهسالار بعدی و مدرسه‌ی عالی مطهری فعلی) در سال ۱۳۰۲ قمری است که تا آن زمان هیچ کتیبه‌ای بدان طول و تفصیل به نستعلیق نگاشته نشده بود.
از دیگر آثار رسمی ایشان می‌توان به «سفرنامه‌ی حاج سیاح» به خط شکسته، «مناجات‌نامه‌ی منسوب به حضرت امیر»، «کتیبه‌ی مطلای نادعلیا»، «کتیبه‌ی سردر الماسیه»، «برنوشته‌ی کره‌ی مرصع جغرافیایی» نگهداری‌شده در گنجینه‌ی جواهرات بانک مرکزی، «السلطان علی‌بن موسی‌الرضا» مُهر تشریفاتی آستان قدس رضوی، «نشانه‌ی سرنامه‌های ناصرالدین‌شاه» و نام‌نوشته‌ی دوستمحمدخان معیرالممالک با ترکیبات گوناگون به سفارش وی برای کاربردهای مختلفی چون کارت ویزیت، کارت‌های مقوای پشت عکس و مُهر تشریفاتی اشاره کرد.
مظفر بختیار
او دانش‌آموخته رشته‌ی ادبیات تا مقطع دکتری از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است و بعدها به پیشنهاد استاد خود «ذبیح‌الله صفا» در همان دانشکده مشغول تدریس می‌شود.
به سبب تربیت در خاندانی اشرافی و بستگی مستقیم با خانواده‌ی معیرالممالک (نوه‌ی دختری دوستمحمد معیرالممالک، خواهرزاده‌ی دوستعلی معیرالممالک و پسرعمه‌ی محمدعلی معیری) از کودکی با اکابر اهل هنر ایران آشنا شده است.
در حیات هنری میرزا غلام رضا خانواده‌ی معیرالممالک نقش بسیار مهمی را ایفا کرده‌اند. به عقیده‌ی بنده، از ملزومات شناخت سیر تکامل خط میرزا غلام رضا، درک جایگاه وی در خاندان اشرافی معیر و حمایت‌های مادی و معنوی آنان به خصوص دوستمحمدخان معیرالممالک است.
این قرابت به خاندان معیر به مظفر بختیار این فرصت را می‌دهد که با آثار و شخصیت میرزا غلام رضا آشنا شود و به پیروی از شیوه‌ی ایشان در خوشنویسی و پژوهش بر زندگی هنری او همت گمارد. او به دقت نظر وسواس‌گونه و طبع کمال‌گرا میان اقارب و احباب خود شهره بوده است.
گواهی بر خوی کمال‌گرای وی، همین گردآوری کتاب «مجموعه آثار خوشنویسی میرزا غلام رضا اصفهانی» است، که مدت نزدیک به ۳۰ سال از آغاز پژوهش او تا طبع این اثر زمان برده است.
کتاب «مجموعه‌ی آثار خوشنویسی میرزا غلام رضا اصفهانی»
با توجه به شرحی که رفت، دکتر مظفر بختیار از آگاه‌ترین پژوهش‌گرانی بوده است که می‌توانسته به جهت اشراف کامل به زندگی و آثار میرزا غلام رضا شرح حالی بر او بنویسد.
افزون بر آن، متن نوشته‌شده توسط ایشان به جهت تسلط وی به ادبیات، خاصه ادبیات دوره‌ی قاجار، فارغ از محتوای پژوهشی به متن ادبی فخیم و هنرمندانه‌ای تبدیل شده که درخور شأن و جایگاه میرزا غلام رضا است. این شرح حال اطلاعاتی دست اول دارد و زمانی که با نثر نفیس بختیار آمیخته می‌شود، لحظات شکوه‌مندی را برای مخاطب مجسم می‌کند.
اما چیزی که از وزن این اثر می‌کاهد، شیوه‌ی تولید این کتاب است. نکاتی که به چشم نگارنده آمد را در ادامه عرض خواهم کرد:
بسته‌بندی: این کتاب در بسته‌بندی اعیانی‌ای عرضه شد که فقط ظواهری اعیانی داشت. یک قلم خیرزان که برشی از کتیبه‌ی سپهسالار به خط میرزا روی آن حک شده بود. یک دوات شیشه‌ای الوان که بر گردن آن کتیبه‌ای دیگر از میرزا نقش بسته و چند تکه‌کاغذ بی‌کیفیت دیگر.
همگی این خرده چیزها به انضمام کتاب در بسته‌بندی‌ای بزرگ و بلاموضوع گرد همه آمده بودند تا به واسطه‌ی آن‌ها ارزشی عاریه بر کتاب بیافزایند.
قیمت: قیمت کتاب دو میلیون تومان بوده که در روز جشن انتشار با تخفیف به یک‌میلیون و هشتصد و پنجاه هزار تومان رسید. شاید اگر زوایدی که در بالا اشاره‌ای بر آن‌ها رفت حذف می‌شدند، این کتاب با قیمتی توجیه‌پذیرتر در اختیار علاقه‌مندانش قرار می‌گرفت.
ابعاد: کتاب در قطع رحلی کوچک چاپ شده که با در نظر گرفتن اینکه بخش اعظمی از کتاب، تصاویر آثار میرزا است، انتخاب مناسبی نیست. زیرا برای نمایش قطعات بزرگ مجبور به چینش دوصفحه‌ای شده‌اند که مقداری از اثر در عطف رفته و عملاً مشاهده‌ی کل اثر را ناممکن می‌کند. شاید قطع سلطانی یا حتی رحلی بزرگ انتخاب مناسب‌تری برای این کتاب می‌بود.
آثار مشکوک: به استناد شناسنامه‌ی اثر، نامی از یک کارشناس خوشنویسی که اصالت آثار را تأیید کند به چشم نمی‌خورد. از آنجایی که طبع این اثر سال‌ها بعد از فوت مظفر بختیار به دست فرزندان او صورت گرفته، آثار چاپ‌شده از حیث اصالت مورد بررسی کارشناسانه قرار نگرفته‌اند. گرچه تعداد آثار مشکوک چاپ شده کم به نظر می‌آیند اما کافی است برای خدشه دار کردن زحمتی سی‌ساله.
با توجه به اوصافی که از این کتاب رفت، بدون شک بهترین و جامع‌ترین کتاب در شناخت میرزا غلام رضا اصفهانی است. اگر چه با اعمال ملاحظاتی می‌شد از برخی نقایص کاست اما نتیجه‌ی پیش رو، کتاب نفیسی است که به شایستگی نام و جایگاه این خوشنویس بزرگ ایران را پاس می‌دارد.
گزیده‌ای از صفحات کتاب:
فرم و لیست دیدگاه
۲ دیدگاه
باسلام درعین اختصاروبه دوراز تفصیل بیوگرافی کاملی از زندگی نامه هنری -استادمیرزا غلامرضا اصفهانی -وتدوینگر مجموعه آثار ایشان جناب مظفر بختیار بدست داده است که بسیار مغتنم هست.
از لطف شما ممنون هستیم.