هویت ملی، روایت‌های ادبی و سینمایی‌

تمام آنچه ما را به یک انسان تبدیل می‌کند توان قصه‌گویی است. ما با داستان‌هایی که از زندگی خود می‌گوییم، مستقل و متمایز از دیگران می‌شویم. روایت‌های ما همگی برساختی و تحریف‌شده‌ هستند. ما وقایعی که معتقدیم بی‌اهمیت بوده‌اند حذف می‌کنیم و بر اساس ارزش‌ها و اهدافی که به تدریج در جریان نقش‌پذیریِ اجتماعی در وجودمان نهادینه شده‌اند از سفر پرماجرای خود در طول زندگی داستانی می‌سازیم. داستان ما می‌تواند سوزناک و تراژیک باشد یا غرورآمیز و قهرمانانه، می‌تواند کنایی و طنزآمیز باشد یا عبوس و جدی، می‌تواند بدبینانه و پوچ‌انگار باشد یا پرشور و مؤمنانه. اما آنچه میان تمام این روایت‌ها مشترک است، گشودگی و ناتمام بودن آنهاست چراکه مرگ به هیچکس فرصت نمی‌دهد تا واپسین جمله را بازگو کند. هویت هر فرد در گروی روایتی است که از خود و زندگی‌اش خلق می‌کند و جالب آنکه درست به همین منوال هویت هر ملت نیز متکی بر داستان‌هایی است که هنرمندانش به عنوان خاطرات جمعی بازتولید می‌کنند. داستان‌ها به واقعیت پرآشوب، نظم و معنی می‌بخشند. دویدن برای لقمه‌ای نان یا برعکس تن‌پروری و بطالت، بلا و بیماری و مرگ یا سلامت و شادخواری، شکست و حقارت یا پیروزی و کسب افتخار هیچکدام به خودی خود معنایی ندارند مگر اینکه این کنش‌های مجزا در قالب روایتی منسجم، به سمت حل‌و‌فصل نهایی و هدف غایی پیش روند. روس‌ها پس از گذشت ده‌ها سال هنوز با غرور از تحمل گرسنگی در جریان محاصرۀ لنین‌گراد (سن‌پترزبورگ) توسط ارتش هیتلر یاد می‌کنند. گرسنگی ملت در این روایت روس‌ها عملی قهرمانانه است که منجر به حفظ استقلال، عزت و افتخار و حتی نجات جهان از نازیسم می‌شود. طبیعتاً اگر بر این نکته تأکید شود که تحمل گرسنگی و حفظ استقلال، روس‌ها را از شر هیتلر نجات داد و در دامان دیکتاتور سفاکی چون استالین انداخت روایت منسجم پیشین فرومی‌پاشد. مفهوم استقلال در این روایت دارای ارزشی بدیهی است، در حالی‌که لیو شرایبر در فیلم «همه چیز آشکار شده است» (۲۰۰۵) ارزش ذاتی استقلال را زیر سؤال می‌برد و آن را معادل فقر، ویرانی و شوربختی می‌داند.

هرگاه گفتمان سیاسی و فرهنگی یک ملت دستخوش تغییر شود، به تبع آن داستان‌هایش هم تغییر می‌کند و بالعکس با خلق داستان‌های نوین هویت ملی جدیدی شکل می‌گیرد. در بحران‌های شدید تاریخی که بنیان اغلب ارزش‌های اجتماعی و فرهنگیِ پیشین سست می‌شوند، قصه‌گویی در ادبیات و تئاتر و سینما جنبۀ حیاتی می‌یابد، نه برای اینکه داستان‌ها مخاطبانشان را لحظاتی از واقعیت خشن دور می‌کنند و دری برای فرار یا فراغت می‌گشایند (که البته آن هم به نوبۀ خود مهم است)، بلکه چون منظومۀ جدیدی از معانی و ارزش‌ها می‌آفرینند تا مخاطب به مدد آن دریابد که چگونه می‌توان زیست. نویسندگان، هنرمندان و مورخان توصیه و موعظه نمی‌کنند، نسخه‌ای همگانی نمی‌پیچند، راه‌حلی قطعی و فراگیر نمی‌دهند بلکه تنها شرایط دشواری که قدرت درکش را نداریم را در قالب الگویی داستانی و قابل تسری فهم‌پذیر می‌کنند.

سینمای روایی آلمان در آغاز هزاره‌ی جدید نمونه‌ای ستودنی از چنین کارکردی است. نقش هنرمندان و روایت‌های داستانی در بازخوانی رویدادهای تلخ تاریخ آلمان و خلق هویتی نوین برای جامعه‌ای نوپا پس از وحدت دوبارۀ ژرمن‌ها انکارناپذیر است. اتحاد شرق و غرب آلمان، بدون مرور دوباره‌ی اشتباهات مهلکی که منجر به فروپاشی کامل در پایان جنگ‌جهانی دوم شد و سپس حدود چهار دهه به تجزیۀ کشور انجامید ناممکن بود. آلمان متحد دیگر نمی‌توانست نه مانند عصر هیتلر داستان نژاد برتری که می‌تواند با حذف زالوصفتان یهودی و سرکوب سایر نژادهای فرومایه به رستگاری و تعالی برسد را بنیان هویت ملی‌اش قرار دهد و نه می‌توانست بر داستان رفع و امحای کامل نابرابری‌ها با سلب خشن مالکیت خصوصی و اتحاد پرولتاریا بر علیه سرمایه‌داران تکیه کند. آن‌ها حتی پیش از پیدایش شعارهای هیجان‌انگیزی چون «واقع‌بین باش و ناممکن را بخواه»¹ بارها ناممکن را طلب کرده بودند و هربار سخت‌تر از پیش تاوان ایده‌پردازی‌های آرمانی را پرداخته بودند. آلمان متحد حال داستانهایی نیاز داشت که به جای برتری ژرمن‌ها یا حتی هدف بظاهر زیبای ناممکنی چون حذف نابرابری‌ها، راه درک تفاوت‌ها، همزیستی با دیگران و تحمل صداهای مخالف را نشان دهند. در فیلم ما «جوانیم. ما قدرتمندیم» (۲۰۱۴) فیلمساز افغانی‌الاصل، برهان قربانی با بازسازی یک رخداد تاریخی دقیقاً همین تقابل رویکردها، نژادها و ارزش‌ها در یک جامعه‌ی نوپا را نمایش داده است. تنها دو سال پس از اتحاد آلمان در بخش شرقی روستوک ساکنان ویتنامی یک ساختمان هدف خشونت اهالی محل قرار گرفتند چرا که همسایگی با مهاجران را در آلمان نوین دون شأن خود می‌دانستند.